Η τραγωδία και το τραγικό
Δημοσίευση: 25 Αυγ. 2014 | Τελευταία ενημέρωση: 25 Αυγ. 2014
Δέκα μέρες πριν, παρακολούθησα την τελευταία παράσταση του φετινού Φεστιβάλ Επιδαύρου, το ανέβασμα των “Περσών” του Αισχύλου σε σκηνοθεσία της Νικαίτης Κοντούρη. Υπήρχαν περισσότερα από 6000 άτομα στις όμορφες μαρμάρινες θέσεις του αρχαίου θεάτρου. Η ατμόσφαιρα πριν την παράσταση ήταν ζωντανή, γεμάτη προσδοκία, με τις συζητήσεις ζωηρές και ευχάριστες. Αλλά μόλις ξεκίνησε το δράμα, αυτό το τεράστιο ακροατήριο σώπασε και έδωσε όλη του την προσοχή στη σκηνή.
Γιατί αγαπούν τόσοι πολλοί άνθρωποι αυτά τα αρχαία δράματα, είτε πρόκειται για τραγωδίες είτε για κωμωδίες;
Ίσως να σχετίζεται με αυτό που ο Αριστοτέλης έλεγε – κάπως περιφρονητικά –το θέαμα, η δημιουργία του οποίου αφορούσε, κατά την γνώμη του, «την τέχνη του σκευοποιού περισσότερο από αυτή του ποιητή». Και βέβαια, το θέαμα στην Επίδαυρο ήταν πραγματικά θέαμα: από τον ερχομό του Χορού των Περσών Πρεσβυτέρων, με τυλιγμένες λάμπες στα χέρια τους, στο ντύσιμο και την πομπή της Άτοσσας, της χήρας του Δαρείου, στην ταπεινωτική εισόρμηση στη σκηνή του Ξέρξη, ολόγυμνου μετά την επιστροφή του από τη μεγάλη του ήττα.
Ίσως άλλοι να ελκύονται περισσότερο από τον ήχο της τραγικής ποίησης. Ακόμα και σε μια νεοελληνική μετάφραση το μεγαλύτερο μέρος της υπέροχης ποίησης του Αισχύλου περνάει από τα αυτιά στο μυαλό και το γοητεύει, το ηλεκτρίζει και το αναστατώνει.
Αλλά το αρχαίο όραμα του τραγωδού δεν συνίσταται μόνο στο θέαμα και την ποίηση. Κάθε άλλο. Στην καρδιά του οράματός του, ο τραγωδός θέτει την άγνωστη ποιότητα και τις απρόβλεπτες συνέπειες της ανθρώπινης δράσης, σε έναν κόσμο όπου το χάσμα μεταξύ των ανθρώπινων φιλοδοξιών και της θείας γνώσης παρουσιάζεται μόνο αμυδρά με ζοφερά προαισθήματα του ανθρώπινου μυαλού: με όνειρα, ενοράσεις, φαντάσματα. Στον κόσμο αυτό, οι μεγάλες βλέψεις καταλήγουν στην αφροσύνη, ο μεγαλεπήβολος τυχοδιωκτισμός γίνεται άτακτη φυγή από γενικευμένη σφαγή, η τύχη μεταμορφώνει τον κυνηγό σε θήραμα.
Οι «Πέρσες» είναι ένα αξιοθαύμαστο και, κάπου, αινιγματικό έργο. Οι περισσότερες αττικές τραγωδίες ασχολούνται με τους ήρωες των αρχαίων μύθων. Αλλά η τραγωδία των «Περσών» καλύπτει ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν μόνο λίγα χρόνια πριν από τη συγγραφή της. Κι εξίσου περίεργα, με την περιγραφή της καταστροφής του περσικού στόλου και στρατού στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές, εστιάζεται αποκλειστικά στις συναισθηματικές αντιδράσεις των Περσών που έχουν εμπλακεί στην τραγωδία της αποτυχημένης εκστρατείας του Ξέρξη.
Πολλοί έχουν επιχειρηματολογήσει ότι ο σκοπός του Αισχύλου ήταν απλώς πατριωτικός ή εθνικιστικός: κι εννοείται ότι υπάρχουν στιγμές περηφάνιας για την ανδρεία των Αθηναίων (το ακροατήριο χειροκρότησε με ενθουσιασμό τον μεγαλοπρεπή παιάνα: «ω παίδες Ελλήνων, ίτε ελευθερούτε πατρίδα...νυν υπέρ πάντων αγών»). Αλλά εγώ πιστεύω ότι ο Αισχύλος, εξηγώντας την περσική απώλεια με τους όρους της ελληνικής θεολογίας και μέσω της μορφής της αθηναϊκής τραγωδίας στην οποία απεικονίζεται η ύβρις των ελλήνων ηρώων, υποδεικνύει κάτι που μας αφορά όλους, κάτι που είναι καθολικό, γενικό στην ανθρώπινη κατάσταση και στο πεπρωμένο μας.
Μιλώντας για το θέμα των συγκρούσεων μεταξύ των εθνών, οι «Πέρσες» του Αισχύλου ηχούν δυνατά σήμερα. Στην Μέση Ανατολή και πιο κοντά στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τα κράτη και τα έθνη εμπλέκονται πάλι σε πολέμους και συγκρούσεις. Τα κοινωνικά μας μέσα και οι τηλεοπτικές μας οθόνες απεικονίζουν σκηνές της πιο απαίσιας απανθρωπιάς, οι οποίες προκαλούν την αποστροφή, τον οίκτο αλλά και την δράση μας. Φαντάζομαι πως οι περισσότεροι από εμάς έκλαψαν για τα γεγονότα και τα περιστατικά που έχουμε πρόσφατα δει.
Μπροστά στην συντριπτική πραγματικότητα του ανθρώπινου πόνου, η τέχνη μπορεί να φαίνεται αδύναμη ή εύκολος συναισθηματισμός. Αλλά μπορεί επίσης να μας κάνει να αντιμετωπίσουμε και να εξετάσουμε αναλυτικά το φοβερά περίπλοκο και παράδοξο της ανθρώπινης δράσης. Στους «Πέρσες», ο Αισχύλος είναι περήφανος για την αθηναϊκή επένδυση στην ελευθερία και περιφρονητικός για την ξένη τυραννία, αλλά τα παρουσιάζει όλα υπό τους όρους του ευρύτερου ανθρώπινου κόστους, με εκφράσεις οίκτου και απώλειας που καταργούν τα σύνορα που βάζει ο πόλεμος.
Αυτή την χρονιά, καθώς τιμάμε την επέτειο της έναρξης του Μεγάλου Πολέμου, και ταυτόχρονα σκεφτόμαστε την ανάγκη να προστατεύουμε και να υπεραμυνόμαστε της ανθρωπιάς μας ενόψει πολλών σοβαρών απειλών, ένα φιλάνθρωπο όραμα του πάθους και της τραγωδίας των ανθρώπινων συγκρούσεων είναι κάτι που πρέπει να το κρατούμε, σφιχτά. Το βράδυ που πέρασα στην Επίδαυρο ήταν ένα βράδυ που άξιζε να το περάσω εκεί. in gr
No comments:
Post a Comment